AHMED ŞEMSEDDİN KARAHİSÂRÎ

Ekol Sahibi Osmanlı Hattatı.

875 (1470) yılından önce Afyonkarahisar'da doğdu. Soyu, yetişmesi ve öğrenimi durumu hakkında yeterli bilgi yoktur. II. Beyazid devrinin ilk yıllarında ilim tahsili için İstanbul'a gittiği ve hayatının sonuna kadar İstanbul'da kaldığı bilinmektedir.

Karahisârî aklâm-ı siteyi, Yâkût el Müsta'simî ekolünün önde gelen temsilcilerinden olup Fâtih Sultan Mehmet zamanında bir grup sanatkârla beraber İstanbul'a giderek yerleştiği tahmin edilen İran'lı hattat Esedullah-ı Kirmânî'den meşk etti. Şeyh Hamdullah'tan yazı meşketmiş olan Halvetiyye Şeyhlerinden Cemâleddin İshak Karamânî'ye intisap ederek tasavvufi eğitimini tamamladıktan sonra hilâfet aldı. Müstekimzâde, onun ilk hat hocasının Fâtih devri hattatlarından Yahya Sûfî olduğunu kaydederse de (Tuhfe, s.94)bu bilgi tarih bakımından doğru değildir. Bununla birlikte yazılarını inceleyerek ondan faydalanmış olması mümkündür. Eserlerine koyduğu ketebelerde de daima Esedullah-ı Kirmânî'yi hocası olarak belirtmiştir.

Kanûnî Sultan Süleyman zamanından günümüze ulaşan Muharrem, Safer ve Rebîülevvel 952 (1545) tarihli saray ehl-i hiref maaş defterinden, Karahisârî'nin kâtipler bölüğü içinde altıncı sırada 14 akçe yevmiye ile görev yaptığı ve saray ehl-i hiref cemaati içinde yer aldığı anlaşılmaktadır. (TSMA, nr.D 97067/4), ancak saraydaki bu göreve ne zaman başladığı bilinmemektedir.

Doksan yaşlarında vefat eden Karahisârî, Cemâleddin İshak Karamânî'nin Sütlüce'deki tekkesinin hazîresine defnedildi. Vefatına Hüdâyî Mustafa Efendi, ‘'Geçti hayfâ Karahisârî-i pîr''(963) ibaresini tarih düşürmüştür. Mezarının kitâbe yazısı sağlığında kendisi, ölüm tarihi ise evlâtlığı Hasan Çelebi tarafından yazılmıştır. Kabrinin yeri bugün bilinmemektedir.

Tezkirelerde Karahisârî'nin tasavvuf ahlâkının canlı bir örneğini teşkil ettiği, zâhidâne, mütevazı ve sade bir hayat yaşadığı, şiir ve terzilikte de hüner sahibi bir sanatkâr olduğu kaydedilmektedir.

Aklâm-ı Sitte, özellikle sülüs ve nesih yazılar, Şeyh Hamdullah mektebinde satır nizamı ve harf güzelliği bakımından Yâkût üslûbunu aşmış, Osmanlı zevkini ortaya koymuştu. Karahisârî ise Yâkût el- Müsta'sımî üslûbunu yeni bir yorumla canlandırmış, ayrıca celî ve müsennâ yazılarda Fâtih devri hattatlarından Yahyâ Sûfî ve Ali b. Yahyâ Sûfî'nin yazılarını örnek alarak harf bünyesinde ve kompozisyonlarda daha güzel âhenge kavuşmuş, kendi adıyla anılan üslûbu ortaya koymuştur.

Yâkût tavrı onun harf ve kelimelere kazandırdığı biçim, oran, istif ve farklı sayfa tasarımlarıyla en güzel şekline ulaşmıştır. Yaptığı yeniliklerle pek çok sanatkârı etrafına toplayan Karahisârî kısa zamanda ‘'Şemsü'l-hat'' ve Yâkût-ı Rûm diye anılmaya başlanmış, büyük bir ustalık ve itina ile düzenlediği celî sülüs, muhakkak, müsennâ ve müselsel kompozisyonlar hattatlara örnek teşkil etmiştir. Sürekli yeni kompozisyon ve yeni biçimler arayan Karahisârî, bir müzehhip hassasiyeti ve titizliğiyle altın mürekkeple yazdığı harflerin etrafını siyah mürekkeple, siyah mürekkeple yazdığı harfleri altın mürekkeple tahrirleyerek yazıya farklı bir estetik boyut kazandırmıştır. Kahire Mengel Sarayı Hat Müzesi'nde bulunan bir kıtada çok ince siyah mürekkeple çizdiği nesta'lik levha bu hattı da bildiğini göstermektedir.

Bursa'lı hattat Şerbetçizâde İbrahim Efendi ile Karahisârî'nin mektupla ve şiir yoluyla rekabet ettikleri bildirilmektedir. Şerbetçizâde Karahisârî'ye gönderdiği Farsça bir beyitte, ‘'Yazının usulünü anlayan kâmil insan lâzımdır, yoksa Yâkût şivesini her nâkıs bilemez'' demiş, buna Karahisârî yine Farsça şiirle şu cevabı vermiştir: İnsaflı insanın gözü gördüğü şeyi cam parçası da olsa inci sayar, hünerli insanın gözü ayıptan pak olur. Hünersizlere gelince onların ayıplamasından korkulmaz. Usturanın ağzı ne kadar keskin olsa kılı keser ama ortadan yaramaz. ‘'Bu çekişme, Şerbetçizâde'nin İstanbul'a gidip Karahisârî ile tanışmasından sonra aralarında samimi bir dostluğun kurulmasıyla neticelenmiştir. Tezkirelerin verdiği bilgiler ve günümüze ulaşan eserlerinden dini ve edebî ilimleri iyi seviyede öğrendiği, şiir söyleyecek kadar Arapça ve Farsça'ya vâkıf olduğu anlaşılan Karahisârî kendisine ait şu üç beyti bazı kıtalarında yazmıştır.

Ey hüsn-i hat ile feleğe baş yetiştiren
Bil kim vücûdum ayağın altında hâktır
Ger erişse sana bu tâze hutûtumuz
Onlara dil uzatma sakın zehr-nâktir
Her hattı başka başka bahrdir deniz gibi
Kim satr mevcü nokta ana dürr-i pâktir.

Karahisârî aklâm-ı sitede Mushaf, en'âm, dua mecmuası ve murakka olarak pek çok eser vermiştir. Kanûnî Sultan Süleyman için yazdığı Mushaf-ı şerif yazısı, tezhibi, cildi ve ebadı ile devrinin medeniyet aksettiren en ünlü eseridir. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde bulunan bu Mushaf-ı şerif (Hırka-i Saâdet nr. 5) ebatı 61,5x42,5cm batında, âharli ve vassâleli 300 varak olup ketebe kısmı boş bırakılmıştır. Ancak yazı üslûbu ve vakıf kaydından mushafın Karahisârî'ye ait olduğu anlaşılmaktadır.

Vakıf kaydında mushafın hazinede saklandığı, Sultan II. Mustafa tarafından 1107'de (1696) tîlavet olunmak üzere Hırka-i Şerif Odası'na vakfedildiği belirtilmiştir. Mushafın metni, aklâm-ı sitenin karışık olarak kullanıldığı Yâkût tertibi diye bilinen her sayfada ilk satırı muhakkak, beş satırı nesih, bir satırı sülüs, beş satırı nesih, son satırı muhakkak hatla düzenlenmiş, sülüs ve muhakkak satırlara göre nesih satırlar kısa tutulmuştur. Bu Mushaf saray nakışhânesinde sernakkaşın yönlendirme ve kontrolünde vassâl, tarrâh, cetvelkeş, altın ve renk hazırlayan sanatkârlar kadrosunun uzun süren âhenkli çalışmasının bir şaheseridir. Tezhipte Kara Memi üslûbu büyük bir başarı ile uygulanmıştır. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi'nde III. Murad dönemine ait 12 Ramazan 992 (17 Eylül 1584) ve 25 Recep 1001 (27 Nisan 1593) tarihli Ahmed Karahisârî Mushaf-ı Şerîfi masraf defter'inden, III. Murad'ın saltanatı yıllarında da mushafın tezhip ve cilt işlerine devam edildiği, III. Mehmed döneminin ilk yıllarına ait 27 Ramazan 1004 (25 Mayıs 1596) tarihli bir filori defterinde tezhip ve ciltlenmesinde emeği geçen sanatkârlara verilen in'âmâttan bu tarihlerde mushafın tezhip ve cilt işlerinin tamamlandığı, Ali Çelebi, Usta Câfer, Nakkaş Hasan ve Nakkaş Mustafa'nın mushafın tezhip ve cilt işlerinde önemli rol oynadıkları anlaşılmaktadır. Geçmişte örneği bulunmayan incelikle ve zengin bir üslûpla tezhip edilmiş olan mushafın zahriyesi yuvarlak madalyon şeklindedir; ilk iki serlevha ile son iki sayfası sıvama tezhiplidir. Farklı düzenlemede iki sayfadan sonra varak 5'den mushafın sonuna kadar her sayfa dört koltuk tezhiplidir. Toplam 2360 karşılıklı gelen koltuğun deseni yer yer aynı olmakla beraber farklı tasarım ve renklendirme yazı güzelliğiyle birleşmiştir.

Salbekli şemseli, köşebend ve geniş bordürlü, miklebli siyah deri ciltli olan mushafın 19812'de İtalya'da, 2000 yılında Ankara Kültür Bakanlığı tarafından tıpkıbasımı yapılmıştır. Bu yayımda mushafın boyutu küçültülmüştür.(48x33cm.)

Karahisârî'nin bundan başka Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde kıtaları (Emanet Hazinesi, nr. 2116, 2199;Hazine, nr. 2299), bir murakka' (III.Ahmed, nr. 3654) ve bir En'âm-ı Şerif (Emanet Hazinesi, nr. 416) vardır. En'âm-ı Şerif 29,4x 20,4cm. Boyutlarında, yetmiş dokuz varak âharlı ve âbâdî kâğıda nesih hatla 961'de (1554) yazılmış olup siyah deri ciltlidir.

Türk ve İslâm Eserleri Müzesi'nde de Karahisârî'nin çeşitli eserleri bulunmaktadır. Bunlardan sanatının olgunluk döneminde yazdığı En'âm-ı Şerif (nr. 1443) I. Mahmud'un Kütüphanesinden 31 Mart 1330 (13 Haziran1914) tarihinde müzeye intikal etmiş, 50x34cm boyutlarında. On altı varaktır. Varak 2'de kare şeklinde kûfî hatla dört defa ‘'Elhamdülillâh'' altında siyah mürekkeple, çok yaygın olan ünlü müselsel besmelesi, bunun altında satrançlı kûfî kare biçiminde İhlâs sûresi, 3'de sanat kudretini gösteren müselsel ‘'El-hamdü li-veliyyi'l-hamd'' kompozisyonu yer alır.3'den 12'ye kadar her sayfada on üç satır muhakkak, nesih, sülüs, hatlarla En'âm sûresi yazılmuştır.13'de muhakkak hatla En'âm bitirme duası, 13'de ketebesi vardır. Diğer sayfalarda muhakkak reyhânî hatla seçme hadislerle Bûsîrî'nin Kasîde-i Bürde'sinden bir beyit bulunmaktadır. Açık kahverengi, şemseli, miklebli ve meşin ciltlidir.

Büyük bir sabır, disiplin ve sanat mahsulü olan Yâsin-i Şerif (nr.2649) 14 Nisan 1935 tarihinde Üsküdar Mevlevîhânesi şeyhi Ahmed Remzi Efendi tarafından müzeye hediye edilmiştir. 47x30cm boyutlarında on dört varak olup alttan ayırma şemseli, miklebli, koyu vişne renginde yıpranmış meşin ciltlidir.

23 Kânunuevvel 1329'da (5 Ocak 1914) Süleymaniye Türbesi'nden müzeye intikal eden Mushaf (nr. 400) 27x20cm ebatlarında, 908 sayfa, her sayfasında on bir satır nesih hatla 933'de (1527) yazılmış, ketebeli, vassâleli, zahriye, serlevha ve süre başları, cüz, hizip, aşır, secde gülleri tezhiplidir. Koyu kahverengi, şemseli, miklebli, köşebentli ve deri ciltlidir. Karahisârî'nin aynı müzede 940 (1533-34) ve 954 (1547) tarihli ketebeli iki murakka (nr.1438, 2466) meşhur hattatların yazıları bulunan körüklü toplama bir murakka içinde (nr. 2499) ketebeli 960 (1553) tarihli dört kıtası vardır.

Süleymaniye Kütüphanesi'nde kayıtlı iki En'âm-ı Şerif'de (Ayasofya, nr. 19; Süleymaniye, nr. 5) Karahisârî'nin bilinen en güzel eserlerindendir. En'âm 20x 14cm boyutlarında, yirmi dört varak, 1,2 sülüs, nesih, diğer sayfalar dokuz satır nesihle yazılmış, ketebeli ve 949 (1542) tarihlidir. Metin etrafına altın cetvel ve siyah tahrir çekilmiş olup duraklar tezhiplidir. Şemseli, miklebli, vişneçürüğü renginde deri ciltlidir. Aklâm-ı sitenin kullanıldığı diğer En'âm da sayfa düzenlemesi ve hatların güzelliği ile nâdide bir eserdir. 24.7 x17cm boyutlarında, ketebeli, on dört varak, 9'a kadar bir satır muhakkak, sekiz satır nesih, bir satır muhakkak, 9'da bir satır muhakkak, beyzî bir form içinde, ince nesih ile on sekiz satır olarak düzenlenmiştir.

Aynı kütüphanede (Süleymaniye nr. 15) tokça sülüs, sülüs ve nesih hatlarla yazılmış ketebeli, temrin mahiyetinde bir kıtasıda mevcuttur. Kıtanın sağ köşesinde bizzat Karahisârî tarafından nazmedilmiş üç Türkçe beyit yer almaktadır.

Karahisârî'nin İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi'nde 9632'te (1556) yazdığı ketebeli bir Mushaf-ı Şerifi bulunmaktadır. Yâkût uslûbunda yazıldığını belirttiği bu Mushaf 14,5x 9,7cm boyutlarında, 303 varaktır. Her sayfada on üç ince nesih satır vardır. Serlevha, süre başı, cüz, hizip ve secde gülleri tezhipli, metin etrafına altın cetvel ve siyah tahrir çekilmiş, duraklar tezhiplidir. Miklebli, şemseli, mor deri ciltlidir. Afyonkarahisar Müzesi'ndeki 28x20 boyutlarında, 941 (1534) tarihli, ketebeli, sülüs hurufat meşk murakka Karahisârî'nin günümüze ulaşmış güzel eserlerindendir.

Süleymaniye Camii kubbe yazıları ile (Fâtır 35/41) sağlığında yazdığı, fakat bu gün mevcut olmayan kabir kitâbesi de Karahisârî'nin bilinen celî yazılarıdır. Süleymaniye Camii kubbe yazıları zamanla bozulduğundan Sultan Abdülmecid döneminde Abdülfettah Efendi tarafından terkibi aynen korunarak Râkım Efendi tavrında yeniden yazılmıştır. Müstakimzâde, Karahisârî'nin ölümünden yirmibir yıl sonra inşa edilen Piyale Paşa Camii'ndeki ayetle (Ez-Zümer 39/73) yine ölümünden otuz iki yıl sonra vefat eden Mimar Sinan'ın kabir ve sebilinin yazılarının da Karahisârî'ye ait olduğunu kaydetmektedir. Bu yazılar muhtemelen Karahisârî'nin yazı kalıplarından istifade edilerek talebeleri tarafından yazılmıştır. Ayrıca 970'te (1562) Yedikule İmrahor İlyas Bey Camii yakınında bulunan Uşşâki Dergâhı Çeşmesi'ndeki taşa hakkedilmiş celî yazılarla girift müselsel kelime-i tevhidin ketebesiz olmakla beraber üslûbu bakımından Karahisârî'ye ait olduğu tahmin edilmektedir.

Karahisârî'nin Aklâm-ı sitede açtığı çığır bir asır içinde yerini Şeyh Hamdullah mektebine bırakmakla birlikte celî ve müsennâ yazılardaki tesiri Mustafa Râkım'a kadar devam etmiştir. Tophane'de Kılıç Ali Paşa Camii yazılarının hattatı Demircikulu Yûsuf Efendi, Karahisârî tavrının en ünlü temsilcisidir. Bilinen talebeleri arasında evlâtlığı Hasan Çelebi de ünlü bir hattattır. İstanbul Süleymaniye ve Edirne Selimiye Camilerinin taşa hakkedilmiş kitâbeleri ve çini üzerinde işlenmiş celî yazılarının hattatı olan Hasan Çelebi, bir müddet hocasının yazı tarzını devam ettirdikten sonra Şeyh Hamdullah ekolünü benimsemiş, bu yolda da güzel eserler vermiştir. Ferhat Paşa, Büyükçekmece Köprüsü kitâbe yazılarının hattatı Derviş Mehmed (Karahisârî Dervişi), Kâtip ve Muhyiddin Halife Karahisârî'nin önde gelen talebelerindendir.

İslam Ansiklopedisi