Hafız Osman Efendi, Osmanlı devri hat sanatının efsane isimlerinden biri belki de birincisidir. Osmanlı hat mektebinin kurucusu kabul edilen Şeyh Hamdullah’tan (1429- 1520) sonra akla gelen ilk kişi Hattat Hafız Osman’dır. Şeyh Hamdullah’tan 150 sene sonra bu alanda büyük eserlere imza atmaya başlayan üstad ister istemez Şeyh Hamdullah'ı geçmiş ve hakkıyla Şeyh-i sani olmuştur. Bu dirayet ve kudrete sahip olduğunu muhteşem eserleriyle de ibraz etmiştir. Hafız Osman Efendi, yazdığı çok sayıda her türden yazıları, bilhassa Mushaf-ı şerifleri ve yetiştirdiği çok değerli ve çok sayıda çırakları sebebiyle hüsn-ü hat tarihinde büyük bir şöhrete sahiptir. Yetiştirdiği talebe sayısı göz önüne alınınca bilhassa bu yönüyle de Hz. Hafız gerçekten erişilmez bir rekorun sahibidir. Çünkü onun ismen tesbit edilebilen talebe sayısı 41’dir. Efendi hazretleri bizim kültürümüzde “Babadan ileri evlattan geri” diye ifade edilen hikmetli sözün de tarihimizdeki en tipik örneklerindendir. Yalnız bir farkla ki, uzun zaman onun evlatları bu babalarını geçememiştir. Hat tarihini yapan çok bereketli eller yetişmiştir. Ama O'nun bilhassa sülüs nesihte açtığı çığıra, onu unutturacak yeni bir şey katamamıştır. Ondan daha güçlü bir kandil olamamış, o Şevkı Efendi’ye kadar (1829- 1888) hat tarihimizin gerçek bir Süheyl-i enveri [1] olma vasfını muhafaza etmiştir.
56 yaş, Hafız Osman gibi bir deha için çok kısa bir ömür. Arzumuz, gönlümüzden geçen şu ki onun gibi bir dehanın daha uzun müddet yaşaması. Gölümüzün sesine kulak vermek icab ederse “Böyle bir dehayı örten ölüm bir teselli bırakmıyor insanda.” Bu kadar kısa sayılan bir hayatta “Şeyh Hamdullah’ın yazılarında yaptığı isabetli yorumlar hat sanatının süzülüp arınmasına vesile olmuştur. Hafız Osman üslubu önceleri tenkide uğramış, bazen da kıskanılmış olmakla birlikte kısa zamanda kendini kabul ettirerek Şeyh’in üslubunu unutturmuştur. 1689’dan itibaren harfleri daha da küçülten Hafız Osman’ın en beğenilen devresi 1679- 1689 arasıdır.
40 yıllık sanat hayatında devamlı olarak eser verdi… Melekesini kaybetmemek için aylarca süren hac yolculuğunda bile kalemi elinden bırakmadığı… Muhtelif menzillerde yazdığı karalama veya cüz örneklerinden anlaşılmaktadır. Aklam-ı sitte ile kaleme aldığı birçok en’âm, cüz, kıt’a ve murakka’ları bulunmaktadır. Üsküdar Doğancılar’daki Şehid Süleyman Paşa Çeşmesi kitabesi ile Tunusbağı’ndaki Siyavuş Paşa’nın mezar taşındaki yazıları bilinen iki celi sülüsüdür. Ancak bunların sanat değeri diğer yazılarına göre daha düşüktür. Fakat celi-sülüste inkılâp yapan Mustafa Rakım bu başarısını Hafız Osman’ın sülüs hattından aldığı ilhamla gerçekleştirmiştir.” [2]
Hakkında söylenen bir-iki efsanevî olayda, Hafız Osman’a bu sahada hakiki bir harf-i a’zam makamı bahşetmiştir. Hat tarihlerinde adı geçen ve son 300 senelik bir dönemi kaplayan 40 kadar Osman isimli hattatların da tabii ki en büyüğüdür.
Hafız Osman Efendi, bugün bile hat dünyasında en çok yazılan ve çok da rağbet edilen Hilye-i şerif yazma an’anesininin de gerçek kurucusudur. Onun Şeyh yolunda ama kendine has bir tavır ve şive ile yazdığı Mushaf-ı şerifler gerek kendi zamanında ve gerekse daha sonraki devirlerde çok fazlaca iltifata mazhar olmuşlardır. 1873’ten itibaren Kur’an-ı Kerimler matbaa yoluyla çoğaltılınca bu iltifat ve rağbet çok daha geniş sınırlara ulaştı. Biz de Mushafların basılma hikâyesi özü itibariyle şöyledir:
1846’dan itibaren İran’da basılıp kaçak olarak Osmanlı topraklarına sokulan Mushafların bazı hataları olduğu anlaşılınca onlara karşı şiddetli yasaklar kondu. Ama bu kaçakçılık [3] bir türlü önlenemeyince de 1873’te İstanbul’da Mushaf basımı için ruhsat [4] verildi. İlk olarak da Şeker-zade Mehmed Efendi ile Şeyh Hamdullah hattı Mushaflar basıldı. Bunları II. Abdülhamid devrinde önce Hafız Osman daha sonra diğerleri takip etti. Mushaf-ı şerifler basılınca ister-istemez hem sayısı hem de tesiri arttı. Her eve bir Mushaf girebilecek kadar da maddi değeri müsait hale geldi.
Hafız Osman’ın 20- 30 Haziran 1686 (evâil-i Şaban 1097)’da yazdığı Mushaf-ı şerif 1880’de Matbaacı Osman Bey’in gayretiyle çok sayıda bastırıldı. Bu Mushaf-ı şeriflerden bir kısmı da kolayca hatim yapılabilmesi maksadıyla 30 cüz halinde ciltlenmişti. Gerek bu Mushaflar ve gerekse cüzler padişah tarafından yerli- yabancı pek çok kişi ve kuruma hediye edildi. Bu cüzlerin boş sayfalarına hünkârın “Gazi Abdülhamid Han-ı sani hazretlerinin vakfıdır” ibareli bir de mührü basılmıştır. Bu olayla “Hattat Hafız Osman ismi ve Hafız Osman hattı Mushaf” yerli- yabancı her mü’minin kalbine ve gölüne nakşedildi. O kadar ki hâla baskıları devam eden matbu’ Burdurlu Kayış-zade Hafız Osman (1835?- 11. 03. 1894) hattı Kur’an-ı kerimler bile asırlar boyu devam eden bu şöhreti sebebiyle büyük Hafız Osman’ın zannedilir ve ona mal edilir. [5]
Hafız Osman’ın 1880’de basılan ve 11 satır olarak yazılmış bu ilk matbu’ Kur’an-ı Kerim’i 1916’da tekrar basıldı. Bu Mushaf-ı şerif 1961’de bu sefer mealli olarak ve 3 cild halinde bir defa daha basılmıştır. Aynı eserin 2007’de mükemmel bir baskısı daha yapılmış bulunmaktadır. Ve hâlen piyasada çok sayıda mevcudu vardır. Bu Mushaflar Türk İslam Eserleri Müzesi’ndeki Mushaf- ı şerif’in kopyalarıdır.
Büyük Hafız Osman’ın her sayfası 11 satır olan bir başka Mushaf-ı şerif’i de 1967’de basıldı. Eserin müzehhibi Hasan b. Mustafa’dır. Bu tezhib bu esere lâyık olmamakla beraber o devrin tezhibi ne yazık ki bu idi. Nitekim Hafız Osman ve seleflerinin eserleri tezhib yönünden daha da kötüye gitti. Özel bir koleksiyondan alınan bu Mushaf-ı şerif de diğerleri gibi berkenar [6] olmadığından ne Kayış-zade’nin ne de Hasan Rıza Efendi (1849- 1920)’nin Mushaf-ı şerifleri kadar rağbete mazhar olamadı. Bu rağbetsizliğin ikincisi sebebi ise az sayıda basılmış olması ve ayrıca fiyatının da yüksekliğidir. Daha mühim bir sebebi de bazı yazım hatalarının bulunmasıdır. Bu hatalı sayfalar fark edildiği zaman bizzat hattatlarca çıkartılır (muhrec sayfa) ve yeniden yazılan hatasız sayfa eklenerek ciltlenirdi. 20- 30 Eylül 1682 (evahır-ı Ramazan 1093)’de yazımı biten bu Kur’an-ı Kerim’deki hatalar muhtemelen ya fark edilmedi veya tashihe imkân olmadı. Dolayısıyla da bazı kelimeler yanlış olarak kaldı. O zaman basında bu sebeple de bir hayli gürültü kopmuştu. O yıllarda yayınlanan bir gazete bu Mushaf-ı şerif’teki hataları tespit ederek bir cetvel halinde neşretmişti. Ben bu gazeteyi kısa bir süre araştırdım ama bu nüshasını bulamadım.
Hafız Osman’ın Türkiye’de bunlardan başka bir Mushaf-ı Şerif’i basılmadı. Merhum Süheyl Ünver hocamızın nakline göre her sayfası 11 satır olarak yazılmış olan bir Mushaf-ı şerifi de vaktiyle Mısır’da basılmıştır. [7] Buradaki satır sayısında bir hata yoksa bu Mushaf’ın da İstanbul nüshasının aynı olma ihtimali var. Çünkü şu anda Mısır’ın “Dâru’l-kütüb-ü Mısrıyye” adlı kütübhanesinde kayıtlı iki Hafız Osman hattı Mushaf bulunmaktadır. Bunlardan biri 1090 (1679) tarihli 382 varak, diğeri 1097 (1685) tarihli olup 421 varaktır. Bunların her ikisi de 13 satırdır. [8] Bizzat gördüğüm birkaç sayfalık Mısır baskısı Kur’an-ı Kerim’in 13 satır olduğunu da ifade etmeliyim.
Mushaf-ı şerifi basılan bir başka Hafız Osman da Hafız Osman Nazifî’dir. Bu zatın yazmış olduğu Mushaf’ın ferağ kaydından 1277 (1861)’de yazıldığı anlaşılmaktadır. Yine bu kayda göre Nazifî Efendi Ömer Vehbi Efendi’nin talebesi imiş. [9] Her ikisi hakkında da ne yazık ki en küçük bir kayda rastlamadım.
Takriben 100 sene Müslümanların Kelam-ı Kadim ihtiyacına cevap veren Mushafların büyük bir kısmı Kayış-zade Hafız Osman ve Hasan Rıza Efendi (1849- 1920) hattıdır. Bunlara eklenecek diğer akla gelen kişiler Kadırgalı Nazif Efendi ile Mehmed Zihni Efendi’dir. 1970’lerde bu zevata daha başka hattatlar, 2000’lerde ise bilgisayar dizgisi Kur’an-ı Kerimler eklendi. Son 30 senedir basılan yeni Mushaf-ı şerifler arasında tarihi vasfına hürmeten Hâmid Aytaç ile Mehmed Özçay hattı Mushaf-ı şerifi takdirle yâd etmek isterim. Bu ifade hakkın teslimi adına bir vazifedir. Hâmid Bey için tarihi vasfına hürmeten dedim. Çünkü bu yazı onu ifade etmemektedir. Onun vaktiyle çok muhteşem bir şekilde yazdığı nesih yazıları vardır. Ancak üstadın bu eseri çok yaşlı olduğu bir zamanda yazdığını bilmeyenlere de hatırlatmak, onu lüzumsuz su-i zanlara hedef etmemek gerekir.
Gerek Hasan Rıza ve gerekse Kayış-zade hattı Kur’an-ı kerimler berkenar olduğundan bir de bu iki hattatın yazıları Hafız Osman’dan geri olmadığından Hafız Osman hattı Kur’an-ı kerimler zamanla ister-istemez unutuldu.
Berkenar Kur’an-ı Kerimlerin okuyucu için, özellikle de hafızlar için ayrı bir rağbet unsuru olduğu muhakkaktır. Tarihimizde berkenar Mushaf daha eski zamanlarda da vardı ve yazılmıştı ama hattatlar için berkenar yazmak zor kabul edildiği için onlar serbest yazıyı tercih etmişlerdir. Berkenar meselesine ışık tutan bir arşiv kaydı şöyledir:
“Osman-zade Mehmed Çelebi’nin 02. 11. 1592 (15 M. 1000) tarihinde kurduğu vakfın vakfiyesinde dârulkurraya âyet berkenar bir Mushaf-ı şerif hediye ettiği…” [10] ifadesi yer almaktadır. Bu kayıttan hareketle berkenar Mushaf yazma geleneğini en azından bu tarihten başlatmak veya bu tarihte yazılmış bulunuyordu demek mümkün görünmektedir.
Hafız Osman’ın Hayatı
Hat tarihimizin bu büyük üstadı hakkındaki bilgiler ne yazık ki onun ölümsüz eserleri ve yaygın şöhreti ile mütenasib olmayıp âdeta meçhul gibidir. Onunla ilgili birkaç arşiv vesikası gerçi onu bir parça daha su yüzüne çıkardı ama yine de kâfi değildir. Bu durum maalesef bizim sanat tarihimizin büyük bir ihmali hatta ve hatta büyük bir gafletidir. Hat tarihi şiir hariç sanat tarihimizin diğer dallarına meselâ mimari, musiki, tezhib, minyatür, ebru, hak… Gibi sanatlara göre yine de şanslıdır. Sağda- solda, çeşitli mekânlarda gördüğümüz yüzlerce hatta binlerce imzalı yazıdan hiç olmazsa hattatlarının isimlerini öğrenebiliyoruz. Yazılarda tarih varsa -ki bu da çok yaygındır- ne zaman yaşadıklarını tesbit edebiliyoruz. Sanattaki ağırlıklarını tartışabiliyoruz. Diğer sanatlar bu bakımdan ele alınınca ortaya tam bir karanlık oda, meçhul bir dehliz, âdeta uçsuz bucaksız mağaralar çıkıyor. Sanat tarihimizin bu garip halini en güzel ifade eden herhalde Yahya Kemal Beyatlı (1884- 1958)’nın şu veciz ifadesidir: “Biz tarih yapmaktan yazmağa vakit bulamamışız.”
Meselenin tam da burasında, bu merkez noktasında Osmanlı tarihinin yürek yakan çok acı bir vâkıasına dikkat çekmek istiyorum. O da aşağı yukarı fetihten 1919 Balmumcu yangınına kadar İstanbul’u kasıp kavuran yangınlar. Eski İstanbul’un Üsküdar’ını, Beyoğlu’nu, Eyyüb Sultan’ını, Fatih’ini bazen baştan sona, bazen kısmen kül eden yangınları. Bu yangınlarla yok olan kültür mirasını. Bilhassa kâğıda geçmiş, kâğıda nakledilmiş her türlü yazılı çizili malzemeyi. Bendenizdeki bu fikir arşivde gördüğüm bazı belgelerden sonra oraya çıktı. Bu husus pek temas edilmeyen ama çok acı bir tarihi hakikat. O kadar ki o yangınlar onlarca, yüzlerce yıl önce söndü ama bize intikal eden mezkûr buruk acılar hâla sönmedi, hâla devam ediyor. Bu mevzu ile alakalı acı bir sual: Acaba bu yangınlardan Hafız Osman’dan neler götürdü?
Hafız Osman Efendi hakkında ilk hatta son derli toplu bilgiler Müstakim-zade Süleyman Sadeddin Efendi’nin Tuhfe-i Hattatin adlı eserinde yer almaktadır. Müstakim-zade bu eserinde Hafız Osman Efendi’yi bir sohbet havası içinde şöyle anlatmaktadır:
Hattat Hafız Osman Efendi İstanbulludur. Babasının adı Ali’dir… Vaktinde Şeyh tarzı yazının esrarına hakkıyla vâkıf olduğu kabul edilirdi. Pederi Haseki Sultan Cami-i şerifinin müezzini idi… Sülüs ve neshi ilk olarak Derviş Ali Efendi’den (?- 1673) meşke başlamış ise de onun çok yaşlı olması sebebiyle Suyolcu-zade Eyyubî Mustafa Efendi’ye (?- 1686) devam ederek 18 yaşında olduğu halde 1660 (1070) tarihinde ondan icazet almıştır. Şeyh Hamdullah’ın yazılarındaki esrarı ise Nefes-zade Seyyid İsmail Efendi’den (?- 1679) öğrenmiştir. Bunun için de yeni baştan Nefes-zade’den “elif be” yazmaya başlamış, bu vadide yazdığı eserlerinin yayılmasıyla da akranlarının önüne geçmiştir… [11] Hafız Osman ve hocalarıyla Şeyh Hamdullah’a varan, daha sonra da Hoca Rasim’e uzanan hattat silsilesi şu şiirde çok güzel bir biçimde ifade edilmiştir:
Şeyh Hamdullah ve Şükrullah dâmad-ı güzin
Sâlisi oğlu Mehmed [ve] Üsküdari’dir Hasan.
Erzurumi Halid oldu hâmisi ehl-i hattın
Sâdisi Derviş Ali, sâbi’i Suyolcu-yu pâk fen.
Hafız Osman’ın seman işrab eder hem rütbesin
Seyyid Abdullah İmam-ı zümre-i hatt-ı hasen.
Hoca Rasim zülcenaheyn idi kim ceffe’l-kalem
Şeş kalemde vâhid-i ke-elfin idi kâmil beden.
Böyledir bu silsile kim on aded tekmil eder
Cümlenin şâd ede ervahın kerim-i zü’l- minen. [12]
Hüsn-ü hatta hakkıyla Şeyh’in şivesi üzere yazmak öncekiler ve sonrakiler arasında Hafız Osman Efendi’ye münhasır idi. Ağakapılı İsmail Efendi gibi bir üstad dahi onun kemalini itiraf edip:
- “Hüsn-ü hattı biz bildik Osman Efendi yazdı” demiştir. Vefatından sonra çok sayıda güzide Hafız Osman hattı kıtalar İsmail Efendi’nin çekmecesinden çıkmıştır.
Hafız Osman Efendi son zamanlarında [Samatya] Sancaktarhayreddin Mahallesi’nde oturmakta idi.
1106 senesinin sonlarında (Temmuz 1695) Sultan II. Mustafa’ya hat hocası oldu. Bu arada kendisine Diyarbekir, [Suyolcu-zade] Necib Efendi’nin iddiasına göre de Filibe mansabı (kadılığı) tevcih edildi. Görev süresi bitip azl edilince de yine kendisine hususi bir arpalık verilerek ikram olundu.
Sultan İkinci Mustafa’nın huzurunda hat dersi yayılan bir ihram [13] üzerinde yapılırdı. Padişah her ne zaman yazı yazmak ve meşk etmek istese önce bir resmini (ibaresini) Hafız Osman’a yazdırır, daha sonra da kendisi yazardı. Hafız Osman yazarken Sultan II. Mustafa’nın onun hokkasını tutup ona olan hürmeten:
- Bundan sonra bir daha Hafız Osman yetişmez deyince de Hazret cevaben:
- Sizin gibi hokka tutan padişahlar oldukça daha çok Hafız Osmanlar yetişir demiştir ki bu söz Osmanoğullarının hemen tamamında var olan bir güzel hasletin bi- hakkın ifadesi, taşın gediğe oturmasıdır. Bu konuda arşiv kayıtlarına girmiş pek çok da misal bulunmaktadır. Hem de yüzlerce sayfa tutacak hacimde. Osmanoğullarının ilim ve sanat erbabına verdiği değerin en kısaca ve muhtasarca ifadesi onların “ulemaya idam” cezası vermemeleridir. Bu tarih boyunca sadece Osmanlılarda görülen bir meziyet ve fazilettir.
Hafız Osman, saraydan bu kadar hürmet ve itibar görmesine rağmen derviş meşreb tavrından hiç vazgeçmemiş hatta Koca Mustafa Paşa dergâhının Şeyhi Seyyid Alaeddin Efendi’ye biat ederek Sünbüliye tarikatına girmiştir. Hafız Osman’ın sahip olduğu yüksek mevkii ve rical-i devletten gördüğü hürmet onu hiçbir zaman aldatmaya kâfi gelmemiştir. Hatta bir gün derse geç kalan bir talebesini Cerrah Paşa Hamamı yakınlarında görüp bindiği hayvandan inerek hemen orada oturup dersini göstermiştir. Yeni dersini de daha itinalı bir şekilde yazmak için yazısını alıp çantasına koyarak talebesine iltifat etmiştir.
Hafız Osman Efendi Şeyh-i sâni, hattat-ı bî- müdani (eşsiz) olup günden güne değeri artmaktadır. Öyle ki kendi talebesi olmayanlar dahi kendi vadilerini terk… ile onu taklide başlamışlardır. Bir de zamanımızda Hafız Osman’ın üstün vasıflarına haset edenler vardır. O, tütün dahi kullanmadığı halde ona “içki içiyor” iftirasını edenler bile bulunmaktadır.
Hafız Osman Efendi hüsn-ü hattın gelişmesi için fevkalade bir gayret gösteriyordu. Hatta hacca giderken bile her merhalede bir- iki sayfa yazı yazmaktan kendini alamamış, ketebesinde yazdığı yerin adını yazmayı da ihmal etmemiştir. Hatta Vadiü’n-nar merhalesinde yazdıkları yarım sayfalık karalamasını ziyaret eyledim. Gerçekten mucize sayılacak kadar güzel olduğu apaçık ortada idi.
Hafız Osman Efendi, Pazartesi ve Çarşamba günleri yazı dersi verirdi. Bu günlerin biri fakirlere, diğeri zenginlere tahsis olunmuştu. Fukara gününde gelenlere ikramda bulunurdu. 40 seneden fazla bu şekilde yazı yazmış, sonunda enbiya hastalığı sayılan felce müptela olmuştur. Yapılan tıbbi müdahaleler neticesinde kısmen şifaya kavuşup yazı yazmaya devam etmiş ise de artık kalem açamamıştır. Bu işi ise talebesinden Çinici-zade Abdurrahman Efendi deruhte etmiştir. Bu şekilde üç sene daha yaşamış, vefatında Sümbül Efendi Dergâhı’nın haziresine defnolunmuştur. Cenazede imamın telkini sırasında dergâh meczuplarından Sipahi Mehmed Dede:
“- Efendi zahmet çekme, merhumun işi tamam, o makamına varıp A’lâ-yı Illıyyin’de ikrama mazhar oldu. Hak Teâla şefaatini müyesser eyleye” demiştir. Hafız Osman Efendi en son olarak Yedikuleli Seyyid Abdullah Efendi’nin (?- 10. 09. 1731) İmam Zeynelâbidin’in Muhammesat’ından yazdığı… Ve’ykan ennehu mısraını tashih etmiştir. Bu rivayet Abdullah Efendi’nin oğlu Seyyid Abdulhalim Efendi’ye aittir. Hafız Osman’ın irtihalinde devrin şairlerinden Nihadi şu mersiyeyi yazmıştır:
Hafız Osman Efendi ki kemâlatıyla
Hüsn-ü hattıyla bulup mertebe-i vâlayı.
Fenn-i hat içre olup mefhar-i hattatânın
Sürme-i çeşm-i sürür idi gubâr-ı pâyi.
Hizmet etmekle şeb-i ruz Kelâmullah’a
Hak nasib etmişti ona yed-i tûlâyı.
Sû-yi gaybından edip irciî emrin isğa
Kıldı ziyb-âver, gûş-i emr-i cihan ârâyı.
Terk-i âlâyiş-i dünya edip ol merd-i Hüda
Mülk-ü bâkıye feda etti fena kâlayı.
Kendisi gitti veli bâkı kalıp âsarı
Ruhuna yaver ola mevhibe-i Mevla’yı.
Geldi bir hâtif onun fevtine dedi tarih
Adn-i bâkı ola Osman Efendi câyı. [29 Ca.] 1110 (03.12. 1698)
Şu beyit de yine onun vefatına bir başka tarihtir:
Mülk-ü bâkı özleyip Osman Efendi dedi Hû 1110.
Mezar taşını Ağakapılı İsmail Efendi yazmıştır.
Hafız Osman Efendi’nin yazdığı Mushaf sayısı 25’tir. Kıt’a, murakka’… gibi diğer eserlerinin sayısını tespit ise mümkün değildir.
Hafız Osman, meşklerinde kırmızı mürekkeple noktalama usulünü çok yaygın olarak kullanmıştır.
Üstadın eserlerinin tezhibini birader-zadesi ve Bayram Paşa Türbedarı Hafız Mehmed Çelebi yapmıştır. Mehmed Çelebi’nin hocası ise Sikeci-zade isimli bir zattır. Büyükkaraman sâkinlerinden Ahdeb (kambur) Hasan Çelebi de Hafız Osman’ın müzehhiblerindendir. Hasan Çelebi’nin tezhib hocası ise Mollagüranili Beyazî Mustafa Efendi’nin talebesindendir.
[Vaktiyle] Şeyh Hamdullah’ın mezar taşına ismi yazılıp hak olunmamıştı. Devrin âdeti veya hazretin vasiyeti sebebiyle bu hak işi terk olunmuştu. Şeyh Hamdullah’ın ismi yazılsa acaba daha fazla duaya sebep olur muydu? Mülahazasıyla bu emr-i hatiri (mühim işi) yapmak istedi. Ancak Aziz Mahmud Hüdayi dervişlerinden Şaban Dede’den bu hususta bir istihare niyaz etti. Şaban Dede Şeyh’in kabrinin müdhâmme (çok sık, yemyeşil ağaçlık, cengel, cengelistan) gibi taraf-ı İlahi’den yazılarla bezenmiş olarak gördü. Bu duruma Şeyh’in razı olmayacağına hükmetti. Bunun üzerine Hafız Osman bu niyetinden tövbe etmiştir. [14]
Hafız Osman’la İlgili Arşiv Belgeleri
Hat tarihimizin gerçek dehalarından biri olan bu zat hakkında Osmanlı Arşivi’nde şimdiye kadar sadece iki belge çıktı. Diğerleri 2003’ten itibaren Şer’i Siciller Arşivi’de bulundu. Bu meseleyle ilgili Topkapı Sarayı Arşivi’nde de bir şeyler olabilir. Ama ben orada herhangi bir araştırma yapmadım. Daha doğrusu idari sebeplerle yapamadım. İnşallah yakında araştırmacılar için oranın kapıları da aralanacaktır. Dolayısıyla Hafız Osman Efendi’nin arşiv kaynaklarına göre hayatına dair bilgiler şimdilik bu belgelerden ibarettir. Daha fazlasının olabileceğini söyleyebilirim ama ne zaman ve ne kadar bir zamanda çıkar o konuda konuşmak bir hayli zor.
Bu belgeler bize onun yaptığı bazı görevleri ile ailesi hakkında bazı yeni bilgiler vermektedir. Buna göre Hafız Osman’ın Bayram Paşa Türbesi’nde üç ayrı görevi varmış. İki eşinin olduğu anlaşılan Hazret’in ikisi erkek ikisi kız dört de çocuğu olmuş. Kızları 1706’ da kısa aralıklarla bâkire olarak vefat etmişler. Oğullarının büyüğü babasından kalan vakıf hizmetlerini devam ettirirken küçüğü saray mektebi Enderun’a girmiş. Bunlarla alakalı vesikalar sırasıyla şunlardır:
1) Hafız Osman’ın Borçları
a) 50 Kuruşluk Borcu
İstanbul’da Malkoç Süleyman Ağa nam sâhib-i hayrın kurduğu para vakfının hâla Mütevellisi olan… el-Hac Kadri b. el- Hac Hasan mahkemede:
“… Sancaktarhayreddin Mahallesi ahalinden iken bundan bir müddet önce vefat eden merhum Hattat Osman Efendi b. Ali’nin küçük çocuklarının şer’an vasisi ve merhumun mallarının mutasarrıfı Ahmed Çelebi b. Ali’ye karşı açtığı davada söz alıp şunları söylemiştir:
- Müteveffa Osman Efendi b. Ali b. Sinan Bey [15] 1110 Muharrem’i gurresinden mukaddem (10 Haziran 1698) vakıf mütevellisi ve şu anda mahkemede bulunan İmam Ali Efendi’nin elinden 50 kuruş borç alıp 1 Muharrem tarihli yazısını ile mührünü hâvi bu temessükü de vermişti. Borcunu edadan önce de vefat etmekle ben bu parayı taleb ediyorum sual olunsun deyince sual olundu. Davacıdan iddiasını ispat için delil soruldu. O da hür ve âdil Müslümanlardan İnebey Mahallesi’nde sakin Musa Efendi b. Hasan ile Hasan Efendi b. Musa’yı şahitlik etmek üzere mahkemede hazır etti. Şahitler söz alarak:
- Hakikaten Müteveffa Hattat Osman Efendi… 110 senesi Muharrem’i gurresinde… İşbu İmam Ali Efendi’nin elinden 50 kuruş borç alıp bu borcu gösteren yazısını ve mührünü de hâvi bu temessükü huzurumuzda mütevelliye vermişti. Biz bu hususa bu şekilde şahidiz ve şahitlik de ederiz demişlerdir. Bu şahısların şehadetleri mahkemece kabul edilmiştir. Mütevelli olan Ali Efendi’ye de bu parayı [daha önce] almadığına dair yemin teklif edilmiş, o da yemin billah ile parayı almadığını ifade etmiştir… 9 Ocak 1699 (7 B. 1110). [16]
b) Hafız Osman’ın 40 Kuruşluk Borcu
İstanbul’da Davud Bey nam sâhib-i hayrın kurduğu para vakfına bilfiil Mütevellisi olan işbu arzuhal sahibi İmam Mehmed Efendi b. Receb mahkemede:
“… İstanbul’da Sancaktarhayreddin Mahallesi ahalisinnden olup bundan bir müddet önce vefat eden merhum Hattat Osman Efendi b. Ali b. Sinan’ın küçük çocuklarına sakk [17] tashihi suretiyle vasi nasb olunan Hasan Çelebi b. Yusuf’a karşı açtığı davada söz alıp şunları söylemiştir:
- Müteveffa Osman Efendi b. Ali b. Sinan Bey 1108 senesi Receb’i gurresinde (24 Ocak 1697) bu vakıfın malından 40 kuruş borç isteyip almış ve masraflarına sarf ve istihlak etmiştir. Davud Bey Vakfı’na borcu olduğunu ikrar eder mahiyette kendi yazısı ve mührünü hâvi bu temessükü (senedi) de vakfa bırakmıştı. Bu borcunu edadan önce de vefat etmekle ben bu parayı terekesinden taleb ediyorum sual olunsun deyince sual olundu. Davacıdan doğru söylediğini ispat için delil sorulunca o da hür ve âdil Müslümanlardan olup mezkur mahallede oturan Hafız Osman’ın kardeşi Ahmed Efendi ile onun yakınlarından el-Hac Mustafa b. Mehmed’i şahit olarak mahkemeye getirdi. Şahitler mahkemede söz alarak:
- Müteveffa Hattat Osman Efendi b. Ali b. Sinan Bey hal-i hayatta ve sıhhatte iken bu vakfın parasından ve mütevellisi Mehmed Efendi’nin elinden 40 kuruş borç alıp ihtiyaçlarına sarf etmiş ve borcu alırken de:
- Şer’i borçlanma yoluyla bu vakıftan aldığım işbu 40 kuruş borcumdur diye huzurumuzda ikrarla bizleri de şahit gösterdi ve bu borçlanma temessükünü (senedini) de mütevelliye verdi. Biz bu hususa bu şekilde şahidiz ve şahitlik de ederiz demişlerdir. Bu şahısların şahadetleri mahkemece kabul edildi… Davacıya yemin de ettirilerek talep üzerine bu karar sicile kaydolundu. 25 Ocak 1699 (22 B. 1110). [18]
2- Hafız Osman’ın Bitmeyen Mushaf-ı şerif’i
Hocapaşa Mahallesi ahalisinden olup hâla ordunun Kasapbaşısı olan Mehmed Ağa b. İskender b. Abdullah’ın vekili ve vekâleti de Kocamustafapaşa Mahallesi’nden Ömer b. Hüseyin ve Kızıltaş Mahallesi’nden Mustafa b. Abdullah’ın şahadeti ile sabit olan Ali b. Receb mahkemeye müracaatla şunları iddia etmiştir:
“… Sancaktarhayreddin Mahallesi ahalinden olup bundan bir süre önce vefat eden merhum Hattat Osman Efendi b. Ali’nin küçük çocuklarının şer’an vasisi ve merhumun mallarının mutasarrıfı Ahmed Efendi b. Ali’den davacı olup söz alarak şunları söylemiştir:
- Müvekkilim [Kasapbaşı] Mehmed Ağa Müteveffa Osman Efendi b. Ali b. Sinan Bey 1109 senesi Ramazan-ı şerifinde (Mart / Nisan 1698) kendi evinde kendi hattıyla bir Mushaf-ı şerif yazmak için 250 kuruş karşılığı 100 adet tuğralı altını [19] ücret verdim. O da parayı aldıktan sonra Mushaf-ı şerifi yazamadan vefat ettiğinden terekesinden bu parayı taleb ediyorum. Sual olunsun deyince sual olunmuş ve davacıdan da davasını ispat etmesi istenmiştir. Hür ve âdil Müslümanlardan Mirahur Mahallesi’nde sakin Ali Çelebi b. Mustafa Ağa [ve Kızıltaş Mahallesi’nden] Mustafa b. Abdullah şahit olarak mahkemede hazır olmuşlardır. Müvekkil Mehmed Ağa Müteveffa Osman Efendi b. Ali b. Sinan Bey’e 1109 senesi Ramazan-ı şerifinde kendi evinde kendi hattıyla bir Mushaf-ı şerif yazmak için 250 kuruşa [denk] olmak üzere huzurumuzda 100 adet tuğralı altın ücret olarak verdi. O da bu parayı elinden ahz u kabz eylemiştir. Biz bu hususa bu şekilde şahidiz ve şahadet de ederiz diye şahadette bulunmuşlardır. [Bu zevatın] şahadetleri kabul olunmakla bu karar mahkeme siciline kayd olundu… 11 Ocak 1699 ( 9 B. 1110)” [20]
3-Hafız Osman’ın Veresesi
Bu verâset i’lamı ile daha sonra gelecek i’lamdan anlaşıldığına göre Hafız Osman Efendi’nin Hatice ve Saliha adlı iki hanımının olduğu anlaşılıyor. İkisi de “Abdullah kızı” şeklinde kayıtlı olduğuna göre muhtemelen ikisi de cariye asıllı idiler. Bir başka husus ise Osman Efendi’nin Saliha Hanım’dan ayrılmış olduğudur. Bu verâset ilamı şöyledir:
“… Sancaktarhayreddin Mahallesi ahalinden olup bundan bir süre önce vefat eden Hattat Osman Efendi b. Ali’nin veraseti zevcesi Hatice binti Abdullah ile büyük oğlu Ali, küçük oğlu Mehmed ile küçük kızları Emine ve Fatma’ya münhasırdır. Bu mahallede sakin el- Hac Mustafa b. Ahmed mahkemede zikrolunan küçük çocukların işlerini yürütmeğe memur vasileri ve [aynı zamanda] amcaları Ahmed Çelebi b. Ali’ye karşı açtığı davada söz alarak şunları söylemiştir.
-…Osman Efendi zimmetinde 70 kuruş hakkım olup henüz hayatta ve sağlıklı iken vefatından da 15 ay önce bu parayı bana vermesi gerekiyordu. Bu kadar borcu olduğunu Müslümanların huzurunda ikrar ederek merhum borcunu bana edadan önce de vefat etmekle ben bu parayı vasiden… Talep ediyorum, sual olunsun deyince sual olundu. Davacıdan iddiasını ispat için delil sorulunca da hür ve âdil Müslümanlardan olup mezkur mahallede sakin İmam Mustafa Efendi b. Mehmed ve Çelebioğlu Mahallesi’nde sakin İmam Ali b. İbrahim şahitlik etmek üzere mahkemede hazır oldular. Şahitler mahkemede:
- Hakikaten müteveffa Hattat Osman Efendi hal-i hayatta ve sıhhatte iken vefatından da 15 ay önce:
- Zimmetimde şer’i borçlanma yoluyla aldığım işbu el- Hac Mustafa’ya… 70 kuruş borcum vardır, diye huzurumuzda ikrarla bizleri de şahit gösterdi. Biz bu hususa bu şekilde şahidiz ve şahitlik de ederiz demişlerdir. Bu şahısların şahadetleri de mahkemece kabul edildi ve talep üzerine de bu karar sicile kaydolundu. 12 Ocak 1699 (10 B. 1110). [21]
4- Osman Efendi’nin Yetimlerine Vasi Tayini
…İstanbul Sancaktarhayreddin Mahallesi’nde sakin iken bundan bir süre önce vefat eden Hattat Osman Efendi b. Ali’nin küçük oğulları Ali, Mehmed ile küçük kızları Emine ve Fatma’nın işlerine hasbice nezaret etmek vazifesi mahkemece amcaları Ahmed Çelebi b. Ali’ye tevcih olunmuştur. O da bu nezaret işini kabul ve yetimler için lüzumlu hizmetleri eda edeceğini taahhüt etmiştir. 17 Ocak 1699 (15 B. 1110). (22)
5- Oğlu Ali Efendi’nin Görev Talebi
Hafız Osman Efendi’nin büyük oğlu Ali babasının vefatından 50 gün sonra, Osmanlı tarihinde ihtişam çağının sonu olan Karlofça anlaşmasının imzalanmasından da üç gün önce 23 Ocak 1699 (21 B. 1110)’da verdiği bir dilekçe [23] ile Sadrazam Bayram Paşa (?- v.1638) türbesinde görev talebinde bulunmuştur. Dilekçeden bu görevlerin vaktiyle babasına ait olduğu anlaşılıyor. Osman Efendi-zade Ali’nin yaşı bu vazifeyi yapmaya müsait olmalı. Bu da 12- 15 yaş arası büluğ çağıdır. Yaşı daha küçükse vekaleten bu görev ona tevcih edilmiş demektir. Dilekçenin ifade tarzına bakılırsa bu arzın önce Darussade ağasına hitaben yazıldığı anlaşılıyor. Buradan şeyhülislama oradan da sadrazama geçerek Ali Efendi’ye bu vazife tevcih olunmuş. Dilekçenin metni şudur:
“Saadetli inayetli mekremetli sultanım hazretleri sağ olsun,
Duacılarının arzuhali oldur ki, bu muhlis duacıları Hattat Hafız Osman Efendi’nin oğlu olup pederim… Osman Efendi dar-ı ahirete rıhlet etmekle mutasarrıf olduğu beş akçe Bayram Paşa türbedarlığı, bir akçe müsebbihlik ve bir akçe de cüz-hanlık [cihetleri] mahlul olmakla bu fakire tevcih olunmak için işaret-i aliyyeleri ricasıyla hâk-i izzete ref’-i ruk’a-i niyaz kılındı. Bakı lütf u ihsan sultanım hazretlerinindir.
Ali bin Hafız Osman [24]
6- Kızları Fatma ve Emine Hanımların Vefatı
…İstanbul Sancaktarhayreddin Mahallesi’nde sakin iken bundan bir süre önce vefat eden Fatma bint-i Hattat Osman Efendi’nin veraseti validesi Saliha Hatun binti Abdullah ile anne- baba bir kardeşleri Mehmed Ağa ve küçük hemşiresi Emine’ye aittir. Daha sonra Emine Hanım’ın da vefatıyla bunun veraseti de annesi Saliha Hatun ile baba bir kardeşi Mehmed Ağa’ya münhasır kalmıştır… Mehmed Bey b. Ali ve Ali Bey b. Hüseyin’in tarifleri ile kimliği tespit edilen mezbur (mezkûr) Saliha Hanım asaleten mahkemede söz alıp çocukların amcası ve vasileri Ahmed Efendi’den şu taleplerde bulunmuştur:
“- Küçük kızlarım Fatma ve Emine’nin bize intikal eden mallarından yapılan hesaba göre her birinin 4800’er akçe malları kalmıştır. Toplam 9600 akçeden benim şer’i hissem olan 1822 akçe hakkımın tamamını vasi Ahmed Efendi’den aldım. Ahmed Efendi’yi vesayeti zamanında alıp harcadıklarına dair bütün tasarruflarından dolayı da ibra ettim” dedi… Fatma ve Emine Hanımların anne baba bir kardeşleri ve hâla Yeni Saray (Topkapı Sarayı)’ın Seferli Odası ulemasından Mehmed Ağa da [miras hakkını kabz için] Ali Bey b. Hüseyin’i vekil tayin etmiştir. Ali Bey’in vekaletine ise Veli Bey b. Mahmud ile Mehmed Bey b. Ali şahadet etmişlerdir. Bu mahkemede vekaleten söz alan Ali Bey, Mehmed Ağa’nın merhume kardeşlerinden kendisine intikal eden mirası hakkını istemiştir. Yapılan hesap sonucu Mehmed Ağa’nın miras hakkı olan 7777 akçe vasi olan Ahmed Efendi’nin eliyle Ali Bey’e teslim edilmiş, Ali Bey vekili adına Ahmed Efendi’yi vesayeti boyunca yapmış olduğu bilcümle tasarruflarından mahkeme huzurunda aklamıştır. Bu dava ile ilgili hususlar da böylece mahkeme siciline kaydedilmiştir. 15 Nisan 1706 (16 Muharrem 1118). [25]
Dipnotlar :
* Marmara Üniversitesi FEF, Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü.
1 Çok parlak bir yıdızın adıdır. En güzel Yemen’den göründüğü için de bizim kültürümüzde daha çok Süheyl-i Yemanî adıyla bilinir. Latince adı Canopus’tur… (Kâmus-u Türki 753 a)
2 Uğur Derman, “Hâfız Osman” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c. 15 / 98, 99, İstanbul 1997.
3 Sadaret Mektubi Kalemi (A. MKT) 250 / 61, İrade Dâhiliye (İ. DH) 16162, 16207.
4 Sadaret Mektubi Mühime Kalemi (A. MKT. MHM) 457 / 18.
5 Yalnız burada çok acı bir konuya temas etmek şart oldu. O konu da gerek Kayış-zade ve gerekse Hasan Rıza, hatta Kadırgalı hattı Kur’an-ı kerimler bilmem kaçıncı baskının kopyası olduğundan yazıları bir hayli şişkin, zevksiz ve yer yer döküntü halindedirler. Bu dökülen kısımların da acemi ellerce tashih edildiği (!) tam bir kara mizah örneği olarak arz-ı endam etmektedir. Bu Mushafları yeniden bastırmak isteyenler kütübhane ve müzelerden, hatta koleksiyonlardan mümkünse aslını değilse ilk baskılarının filmini bugün için CD’sini almak suretiyle yapsalar çok isabet ederler. Şimdiki hâlin devamı hiç de hoş değil. Aynen Nasreddin Hoca fıkrasında olduğu gibi. Hocaya minare nedir? Demişler, Hazret “tersine çevrilmiş kuyu” demiş. Son zamanlarda gördüğümüz manzara maalesef budur ve içinde bulunduğumuz “idrak sefaletinin de hazin bir tablosudur.”
1880’de bastırılan Hafız Osman hattı Kur’an-ı kerimlerin baskı kalitesinin 100 sene sonra basılanlardan ileri olmasının mantığını da ben kavrayamadım. Bunun en kısa izahı herhalde “üç tuğlu vezir ile üç tüylü vezir” teşbihinde yatmaktadır. Her şey bir tarafa kültür ve medeniyet adına çok büyük bir kayıptır.
6 Berkenar: Mushaf’larda her sayfanın bir âyetle başlayıp, başka bir âyetle bitmesidir.
7 Ahmed Süheyl Ünver, “Hafız Osman’ın Yazma ve Basılı Kur’an-ı Kerimleri” Hayat 1967, sayı 50 / 16, 17.
8 Ömer Faruk Dere, Hat San’atında Hâfız Osman Efendi ve Ekolü, yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı, İstanbul 2000.
9 Bu Mushaf-ı şerif 1970’te Sönmez Neşriyat tarafından bastırılmıştır.
10 Osmanlı Arşivi, Tapu Tahrir Defterleri Nu: 1115 / 81.
11 Müstakim-zade Süleyman Sa’deddin, Tuhfe-i Hattatin s. 301- 304, Türk Tarih Encümeni Külliyatından İbnülemin neşri, Devlet Matbaası, İstanbul 1928.
12 Müstakim-zade, age s. 628- 629.
13 İhram: Bu kelime bugünkü manasıyla hac ve umre kıyafeti olarak bilinir. Ama tarihi metinlerde geçen ihram halı, kilim cinsinden bir yaygı türünün adıdır. Buradaki ihram bu anlamdadır. Benim gördüğüm kadarıyla Hattat Hafız Osman’la ilgili yazı yazan üç kişi bu kelimeyi hac ve umre kıyafeti gibi anlayıp yazdığından bu notu düşmek icab etti.
14 Müstakim-zade Süleyman Sadeddin, age s. 301-303.
15 Hafız Osman’ın dedesi Sinan Bey’in askeriye veya mülkiyede mühim mevki sahibi bir kimse olduğu anlaşılıyor. Muhtemelen de Köprülülere yakın bir kişiydi. Ve Hafız Osman’ın Köprülü Fazıl Mustafa Paşa’yla olan yakınlığı da belki buna dayanıyordu.
16 Şer’i Siciller Arşivi, Kısmet-i Askeriye Mahkemesi sicili c. 19 / 171a.
17 Hüccet ve ilam gibi hükümlü mahkeme yazılarının yazılma usulünde kullanılan tabir ve ıstılahlar.
18 Kısmet-i… c. 19 / 194 a.
19 Tuğralı altın: II. Mustafa (1695- 1703) devrinde kesilen 2 dirhem yarım kırat (takriben 6, 40 gr) veznindeki altın para. Asıl adı Cedid Eşrefi olup halk arasında tuğralı diye meşhur olmuştur. Bu para Osmanlı Devleti’nin ilk kesilen tuğralı altınıdır. Bu altının ayarının tam olmasından dolayı da daha sonraları bu paraya önce Mısır’da daha sonra İstanbul’da “zer-i mahbub” denmiş, III. Ahmed (1703- 1730) zamanında bu para birkaç çeşit olarak tekrar tekrar darp edilmiştir. (İsmail Galib, Takvim-i Meskûkât-ı Osmaniye, s. 252, 253)
20 Kısmet-i… c. 19 / 168 a.
21 Kısmet-i… 19 / 179 b.
22 Kısmet-i… 19 / 193 b.
23 Harameyn Muhasebesi (D. HMH) Dosya 318 / 109.
24 O. A, İbnülemin Ensab (İ. E. ENB) 582.
25 Kısmet-i… 25 / 105 b.
26 Kısmet-i… 118
27 Uğur Derman “Kendi İzahlarıyla Hafız Osman’ın Mushafları” Sanat Dünyamız sayı 24 (1982) s. 10- 17.
28 Hariciye, Tahrirat Odası (HR. TO) 34 / 94.
29 Mustafa Müftüoğlu, 31 Mart Vak’ası İrtica’ mı İngiliz Oyunu mu? Risale Yayınları, s. 17- 18, İstanbul 1995
ÜYE OL
GİRİŞ